ตัวอย่างการสอนให้ได้ "ฝึกคิด" : การสอนแบบ "พาคิด"

การตระเวนไปนิเทศการสอนแบบ KM-ยกกำลังสอง ตามโรงเรียนประถมศึกษาในเขตพื้นที่ สพป.มหาสารคาม เขต 3 และ สพป.กาฬสินธุ์ เขต 1 ทำให้ผมได้มีโอกาสได้ "สาธิตการสอน" ให้คุณครูดูหลายครั้ง

วิธีการสอนแบบ "พาคิด" เป็นการสอนให้นักเรียนได้ "ฝึกคิด" วิธีหนึ่ง ผมทำแบบนี้ครับ


ตัวอย่างที่ 1 เรื่อง เครื่องดนตรี ผมได้ทดลองสาธิตการสอนนี้ที่โรงเรียนนาโพธิ์ สพป.มค. 3

เริ่มที่ ดึงสมาธิเด็กๆ ก่อน

• นักเรียนทั้งหลายครับ.....ห้นมาทางนี้ก่อนครับ... หมุนเก้าอี้มาทางนี้ด้วยลูก...จะได้นั่งถนัด.. มองเห็นมือครูชัดไหมลูก (ยกมือขึ้น)... คนหลังสุดชื่ออะไรนะครับ (ตรวจเช็คว่าเขาได้ยินระดับเสียงที่เราพูดไหม)..ชื่อกิตติพงศ์ (ชื่อสมมติครับ) ชื่อเล่นชื่ออะไรครับ (เรียกชื่อเล่นจะเข้าถึงเด็กได้มากกว่า...แต่คุณครูที่อยู่กับเด็กนานๆ ไม่จำเป็นครับ) ชื่อน้องตั้มใช่มั้ยครับ .... สวัสดีครับน้องตั้ม ....  น้องตั้มครับนี่กี่นิ้วครับ (พร้อมชูนิ้วมือขึ้น การทำแบบนี้เพื่อตรวจเช็คระยะการมองเห็นชัดของเด็กในกรณีที่เด็กนั่งไกล แต่คราวนี้ผมใช้เพื่อ "วอร์มอัพ" การ "พาคิด") .... ถามในลักษณะคล้ายกันนี้แต่ต่างเรื่องกันกับนักเรียนอีก 1 หรือ 2 คน 
• วันนี้เราจะคุยกันเรื่อง "เครื่องดนตรี" รู้จักเครื่องดนตรีไหมลูก ใครรู้จักเครื่องดนตรียกมือขึ้น (ดึงสมาธิเป็นระยะด้วยการทำให้มีส่วนร่วม) ยกสูงสูงๆ ลูก ... หนึ่ง สอง สาม สี่ ...... สิบคน (โดยมากนักเรียนไทยเราจะไม่ค่อยชอบยกมือ เลยต้องใช้อุบายย้ำให้ยก และนับจำนวนเพื่อทำให้เด็กรู้สึกว่าเขาเป็นคนหนึ่งที่รู้เรื่องนี้....เว้นแต่จำนวนที่ยกมือเยอะแล้วก็ไม่จำเป็นต้องนับ..)  เครื่องดนตรีหนึ่งที่ครูชอบและอยากจะเล่นเป็นคือ "แคน" เพราะเสียงแคนทำให้ครูคิดถึงบ้าน คิดถึงสมัยตอนเป็นเด็กๆ เท่าพวกเรา ที่ตอนนั้นครูจะวิ่งอยู่ตามท้องไร่ท้องนาด้วยความสนุกสนาน (ขั้นตอนนี้คือการเล่าเรื่องประสบการณ์ชีวิตจริงของเราตอนเป็นเด็กอายุเท่าๆ กับนักเรียน ในเรื่องที่เกี่ยวกับ "เครื่องดนตรี" เพื่อที่จะเปิดใจเด็ก ....เปิดใจเด็กๆ ด้วยการเปิดใจตนเองให้ฟัง ).... (สังเกตว่านักเรียนส่งใจมาอยู่กับเราแล้ว...ลุย)

สำรวจความรู้เดิม

• ไหนใครเคยเล่นดนตรียกมือขึ้น เคยเล่นนะครับ ที่เคยจับเคยเล่นจริงๆ... (ต้องมีนักเรียนยกมือแน่ สมมติว่าหนึ่งในผู้ยกมือคือน้องนิว).....  น้องนิวเล่นเครื่องดนตรีอะไรลูก...(เรียกชื่อ เพื่อทำให้นักเรียนรู้สึกว่าตนเองสำคัญ)  เล่นกีตาร์ค่ะ ....  ว้าว !!! (ทำท่าทางทึ่งและสนใจ) ใครสอนลูก เล่นตอนไหนบ้าง....  (หากเขาเล่าเรื่องได้ กระตุ้นให้เล่าเรื่อง ฝึกคิดถ่ายทอด)....
• เริ่มเขียน Mind Mapping ไว้กลางกระดานเรื่อง "เครื่องดนตรี" แล้วเขียนคำว่า "กีตาร์" ไว้เป็นก้านแขนงแรก และเขียนเชื่อ "น้องนิว" ไว้ใกล้ๆ ด้วย (ขั้นตอนนี้จะทำให้เด็กๆ ที่เหลืออยากมีส่วนร่วมบ้าง อยากมีชื่อตนเองบนกระดานบ้าง) 
• นอกจากน้องนิวแล้วใครเคยเล่นอะไรบ้างลูก .... เปิดโอกาสให้ได้เล่าเรื่องประสบการณ์บ้างเล็กน้อยสัก 2-3 คน (หรือสำหรับคนที่อยากเล่า) แล้วเขียนเครื่องดนตรีแต่ละชนิดนั้นๆ ลงเป็นก้านแขนงต่อๆ ไปของ Mind Map...  (ที่โรงเรียนนาโพธิ์มีเด็กที่ยกมือว่า เคยเล่นเครื่องดนเตรีประมาณ 5 คน ที่เคยเล่นคือ แคน กลองยาว ขลุ่ย กีตาร์)
• ต่อไป..สำหรับคนที่ยังไม่ได้ตอบนะลูก.. เครื่องดนตรีอะไรที่เราเคยเห็น เคยได้ยินเสียง ไม่จำเป็นต้องเคยเล่นเคยจับก็ได้... ช่วยกันคิดๆ  คนที่ตอบแล้วช่วยเพื่อนคิดก็ได้ครับ  แล้วยกมือตอบ โดยไม่ให้ซ้ำกันนะครับ ...   (แล้วเราก่อนค่อยเติมลงไปใน Mind Map) 
• คราวนี้คุณครูจะเปิดเพลงให้ฟัง เพลงหนึ่ง ตอนเราฟังเพลงให้ทุกคนหลับตา ตั้งใจฟังเสียง แล้วบอกครูว่าได้ยินเสียงอะไรบ้าง ตกลงไหมครับ.... (พูดประโยคนี้ซ้ำอีกครั้ง) ตกลงไหมครับน้องตั้ม ... (พยายามเรียกระบุชื่อนักเรียนเป็นคนๆ)
• เปิดเพลงให้ฟัง (ที่นาโพธิ์ มีคอมพิวเตอร์ที่เล่นเพลงได้ในห้อง วันนั้นเราเปิดเพลงหมอลำของ ศิริพร อำไพพงศ์)
• ได้ยินเสียงอะไรบ้างลูก..... (แล้วทำเครื่องหมายลงใน Mind Map ที่เราทำไว้.... สังเกตว่าเด็กที่เคยเล่นเครื่องดนตรีชนิดนั้นจะจำเสียงได้ กิจกรรมนี้ทำให้ห้องเรียนสนุกได้มากครับ)
• ขั้นตอนนี้ อาจให้นักเรียนทดลองทำ Mind Map ของตนเองลงไปในสมุด และให้เด็กๆ วาดรูปเครื่องดนตรีแทนที่การเขียนคำ ... (แต่วันนั้นไม่ได้ทำครับ...)
• (ที่ผ่านมาเป็นการฝึกคิดวิเคราะห์แบบแยกแยะจากประสบการณ์เดิม)

เติมความรู้ใหม่ 

• เอาล่ะ คราวนี้นักเรียนแต่ละกลุ่ม (วันนั้นนักเรียนนั่งเป็นกลุ่ม) ลองเปิดหนังสือ (มีหนังสือเรียนที่คุณครูใช้) แล้วช่วยกันหาเครื่องดนตรีที่ยังไม่มีใน Mind Map  แล้วเขียนเพิ่มเติมลงไปใน Mind Map 
• นักเรียนครับ....หากคุณครูจะแบ่งเครื่องดนตรีเหล่านี้ออกเป็นกลุ่มๆ คุณครูจะแบ่งแบบใดได้บ้างหนอ....  (ทิ้งเวลานิดหนึ่ง...สังเกตปฏิกิริยา หากเงียบ แสดงว่า คำถามยากเกินไป ให้ยกตัวอย่างทันที) ... ครูว่า..กลุ่มแรกครูจะเลือกเอาที่ "ใช้ตี" แล้วทำให้เกิดเสียง เช่น กลองยาว กลองชุด ...ฯลฯ  .... แบ่งเป็นกลุ่มอะไรได้อีกหนอ..... (ทิ้งเวลาอีก ทิ้งเวลานานกว่าเดิม....)  ...ใช่แล้วครับ ครูเห็นด้วย ควรแบ่งเป็นกลุ่มที่ "มีสาย" เก่งมากลูก เยี่ยมมาก (มีเด็กตอบได้ ให้ "จับ" และ ชมทันที)....... (ขั้นตอนนี้เป็นการฝึกคิดวิเคราะห์ จำแนกและจัดหมวดหมู่) 
• มอบหมายให้แต่ละกลุ่มช่วยกันทำลงบนกระดาษคลิปชาร์ท... และให้นำเสนอ 

 นำไปใช้ (วันนั้นเวลาจำกัดไปไม่ถึงขั้นนี้)

•  ควร "ชวนคิด" ถึงประโยชน์ของเครื่องดนตรี อาจทำแบบเดิมคือ "พาคิด" หรือใช้วิธีตั้งคำถามกระตุ้นให้เห็นความสำคัญเช่น  หากในโลกนี้ไม่มีเครื่องดนตรีจะเกิดอะไรขึ้นบ้าง ฯลฯ
• มอบหมายให้เด็กๆ ช่วยกันสำรวจ สืบหาว่า ในหมู่บ้านชุมชนของเรา มีใครเล่นเครื่องดนตรีอะไรเป็นบ้าง
• เป็นไปได้ อาจเชิญ "ปราชญ์ชาวบ้าน" หรือ "ศิลปินชาวบ้าน" (หมายถึงอยู่ในชุมชน) มาเล่นดนตรีให้เด็กๆ ฟังจริงๆ หรือพาเด็กๆ ไปสัมผัส จับเครื่องเล่นดนตรีจริงๆ 

ตัวอย่างที่ 2  เรื่อง "อาหารหลัก 5 หมู่" สาธิตการสอนที่โรงเรียนชุมชนบ้านโพนงามประสาทศิลป์ สพป.กส. 1

เริ่มที่ดึงสมาธิเด็กๆ....

• นักเรียนทุกคนหันหน้ามาทางนี้ลูก... โอ้...ขอบคุณมากน้องชื่ออะไรนะลูก หันหน้ามาเร็วมากเลย ตั้งใจดีมากครับ ....  (วันนี้แค่พูดประโยคเดียวเด็กๆ ส่งใจมาหมดเลยครับ ... เด็กที่นี่สมาธิดีครับ)
• คุณครูชื่อ ครูต๋อย ชอบกิจ "ข้าวจี่" ครับ  (แล้วเขียนเป็น Mind Map ลงบนกระดาน ใช้คำว่า อาหารที่ฉันชอบ) 

 สำรวจความรู้เดิม

• น้องบีมชอบกินอาหารอะไรมากที่สุดลูก (น้องบีมนั่งอยู่หัวโต๊ะตัวแรกของโต๊ะที่เรียงกันเป็นรูปตัวยู) น้องบีมคิดนิดหนึ่งแล้วตอบว่า ชอบกิจไข่ตุ่นค่ะ ... (เขียนชื่อน้องบีม และคำว่า "ไข่ตุ๋น" ลงบน Mind Map)
• น้องหม่ำชอบกินอะไรลูก... น้องหม่ำชอบกิน "ขนมจีน"... แต่ก่อนที่น้องหม่ำจะบอกเพื่อนว่าเราชอบอะไร ให้บอกก่อนว่า "ครูต๋อยชอบข้าวจี่ น้องบีมชอบไข่ตุ๋น" ตกลงไหมคะ ...(แล้วก็พาพูดเลย ทำเป็นตัวอย่าง พาทำ เพราะเด็กยังเล็กเกินไปจะสื่อสารแล้วให้ทำตามคำบอก)  
• แล้วคนต่อไปล่ะลูก อ้าวเริ่มเลย..ง "ครูต่อยชอบข้าวจี่ น้องบีมชอบไข่ตุ๋น น้องหม่ำชอบกินขนมจีน และ....น้องพิมพ์ชอบกิน...... (วันนี้เด็กเล็กมาก จึงให้ทุกคนช่วยกันพูด... เด็กๆชอบครับ สนุก...แต่อย่าลืมสังเกต ถ้าเด็กเริ่มเบื่อต้องหยุดและเปลี่ยนกิจกรรม) 

เติมความรู้ใหม่ 

• อาหารที่เรากินนักวิทยาศาสตร์พบว่าสามารถแบ่งได้เป็น 5 หมู่ ได้แก่ หมู่ที่ 1 โปรตีน ........ (ทำเป็น Mind Map โดยใช้คำว่า อาหารหลัก 5 หมู่)
• เติมความรู้แต่ละหมู่ของอาหารว่า ได้จากอะไรบ้าง เช่น หมู่ที่ 1 โปรตีน ได้จาก เนื้อ หมู ไก่ ปลา นม ไข่ ถั่วเหลือง.... (โดยใช้สื่อ วันนี้ครูไพจิตร เตรียมรูปภาพอาหารมาอย่างดี)

นำไปใช้

• คราวนี้เรามาดู ครูต๋อย ที่ชอบกินข้าวจี่ ครูต๋อยกินอาหารหมู่ไหนครับ...... เด็กๆ ตอบได้ครับ บอกหมู่ 2 เพราะเป็นข้าว ......  
• น้องบีมล่ะครับ  น้องบีมชอบกินอะไรนะครับ .... "ไข่ตุ๋น" (เด็กๆ ตอบเสียงดังพร้อมกัน) แล้ว น้องบีมได้กินอาหารในหมู่ไหนครับ.... เด็กๆ  "หมู่ที่ 1" เด็กๆ ตอบได้ชัดมากครับ (ผมมีความสุขมาก) 
• ......ค่อยๆ ตั้งคำถามนำ....    

วิธีการนี้ผมเรียกว่า การสอนแบบ "พาคิด"  เด็กๆ ได้ฝึกคิด ซึ่งจะเป็นพื้นฐานสำคัญของการเรียนรู้ต่อไป

หลักสูตรพัฒนาผู้อำนวยการโรงเรียนและครู: หลักสูตร KMยกกำลังสอง

กระบวนทัศน์ของการพัฒนาครูตาม “หลักสูตร KM² แสดงดังรูปจำลองธรรมจักรด้านล่าง

KM²=Knowledge Management * Kanlayana Mitree = การจัดการความรู้ * กัลยาณมิตร  หมายถึงการพัฒนาครูอย่างเป็นกัลยาณมิตรโดยใช้การจัดการความรู้เป็นเครื่องมือ

วัตถุประสงค์ของหลักสูตร คือ เปลี่ยนกระบวนทัศน์และปรับกระบวนการให้ผู้อำนวยการบริหารด้วยกระบวนการเชิงราบ ปฏิบัติอย่างเป็นกัลยาณมิตร ครูหันมาใช้จิตวิทยาเชิงบวกอย่างจริงจัง เน้นการเรียนรู้กระบวนการเรียนรู้  โดยเฉพาะการเรียนการสอนแบบ (PBL)  และที่สำคัญคือต้องทำงานเป็นทีม สำหรับครูคือ ชุมชนเรียนรู้ครูเพื่อศิษย์ หรือ PLC

กัลยาณมิตรและโยนิโสมนสิการ เป็นสิ่งจำเป็นในการหมุนกงล้อธรรมจักรให้หมุนไปจากภายในของคน โยนิโสมนสิการหรือการคิดโดยแยบคายนั้น เป็นทักษะที่แต่ละคนต้องฝึกฝนและพัฒนาตนเอง ส่วนการชี้แนะกระตุ้นจากกัลยาณมิตรนั้นเป็นปัจจัยสำคัญให้สามารถหมุนธรรมจักรได้ หากเปรียบการหมุนธรรมจักรเหมือนการพัฒนาทักษะในศตวรรษที่ 21 ของนักเรียน ครู ก็เปรียบเหมือนกัลยาณมิตร  4 ประเภท ที่บทบาทหน้าที่ให้นักเรียนหมุนกงล้อธรรมจักรไปได้ ดังนี้

• เป็นมิตรอุปการะ หรือเปรียบเหมือน เป็นครูฝึก (Coach)  ทำให้นักเรียนได้ “ฝึกคิด” “ฝึกทำ” “ฝึกเรียนรู้ด้วยตนเอง”
• เป็นมิตรน้ำใจดี หรือเปรียบเหมือนเป็น “คุณอำนวย” ให้นักเรียนได้แลกเปลี่ยนเรียนรู้ และส่งเสริมให้ประสบผลสำเร็จ ยิ่งขึ้นไป
• เป็นมิตรแนะประโยชน์ หรือเปรียบเหมือนเป็นพี่เลี้ยง (Mentor) คอยชี้แนะทิศทางที่ถูกต้อง  ชี้ให้เห็นประโยชน์  บอกเหตุผลที่เหมาะสมถูกต้องในการตัดสินใจคิดหรือทำ
• o  เป็นมิตรร่วมสุขร่วมทุกข์  หรือเปรียบเหมือนเพื่อนผู้ให้คำปรึกษาปัญหาในใจ (Counseling) ร่วมทุกข์ช่วยให้พ้นจากทุกข์ ร่วมสุขและช่วยให้ไม่ติดกับความสุข ทำให้นักเรียนมีภูมิคุ้มกันภายในที่ดี พร้อมรับการเปลี่ยนแปลงต่างๆ

เครื่องมือต่างๆ จากกระบวนการจัดการความรู้ (Knowledge Management) ได้แก่

• Before Action Review หรือ BAR ใช้ในการทบทวนความคาดหวัง ภาพแห่งความสำเร็จ และบทบาทสำคัญของตนเอง ตลอดจนบริหารความเสี่ยงที่อาจทำให้ไม่บรรลุเป้าหมายนั้น พร้อมทั้งเตรียมการไว้ล่วงหน้า
• After Action Review หรือ  AAR  ใช้ในการตรวจสอบ ผลการเรียนรู้ หรือผลการดำเนินงานต่างๆ ว่าได้บรรลุตามที่ได้ BAR ไว้หรือไม่ ไม่บรรลุเพราะเหตุใด หากจะต้องทำอีก หากจะทำให้ดีขึ้นจะต้องทำอย่างไร  ฯลฯ
• การถอดประสบการณ์ หรือ การถอดบทเรียน เป็นกระบวนการสะท้อนบทเรียนที่ได้เรียนรู้  สิ่งที่ได้เห็น ความรู้สึกที่เกิดขึ้น ความคิดใหม่ๆ ที่เกิดขึ้นตามมา และแนวทางในการนำไปปรับประยุกต์ใช้ต่อไป
• การบวนการเรียนรู้จากภายใน หรือจิตตปัญญาศึกษา เช่น การฟังอย่างลึกซึ้ง (Deep Listening)  สุนทรียสนทนา (Dialouge)  ฯลฯ
• การแลกเปลี่ยนเรียนรู้  (Share) เช่น แลกเปลี่ยนแบ่งปัน (Show and Share) กิจกรรมเวิร์ลคาเฟ่ (World Café’)  เรื่องเล่าเร้าพลัง (Success Story Telling)  ฯลฯ

ขั้นตอนในการพัฒนาครูตามหลักสูตร KM² อาจแบ่งได้เป็น 3 ขั้นตอนหลัก ได้แก่

1.      ขั้นพัฒนาครู  

• เริ่มตั้งแต่ ทำ BAR  เพื่อศึกษาจุดมุ่งหมาย บริบทของครู โรงเรียน และชุมชน
• จัดเวทีฝึกอบรมแลกเปลี่ยนเรียนรู้ผู้อำนวยการโรงเรียนและศึกษานิเทศ เพื่อพัฒนาทักษะการจัดการความรู้ และทักษะการ Coaching, Mentoring , และ Counseling
• ลงพื้นที่ไปเรียนรู้สภาพจริง บริบทจริงของโรงเรียนและครูเพื่อนำมาออกแบบ กิจกรรมพัฒนาครู
• จัดเวทีพัฒนาครูโดยใช้กระบวนการ KM  โดยใช้กระบวนการภายในให้ “มองเด็กรายบุคคล” “มองตนเอง” และ “มองหากัลยาณมิตร” เพื่อที่จะทำ PLC พัฒนาผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนของนักเรียน
• ลงพื้นที่ติดตาม “นิเทศแบบ KM²” เพื่อ Coaching และ Mentoring เพื่อความต่อเนื่อง

2.      ขั้นการแลกเปลี่ยนเรียนรู้และจัดการความรู้

• จัดให้มีเวทีเพื่อให้ครูได้แลกเปลี่ยนเรียนรู้ เพื่อค้นหาประสบการแห่งความสำเร็จที่โดดเด่น หรือแนวปฏิบัติที่ดี (Best Practice, BP)
• ค้นหาครูเพื่อศิษย์ที่จะสามารถเป็นครูแกนนำขับเคลื่อนขยายผลต่อไป
• ถอดบทเรียน BP จากครูเพื่อศิษย์แกนนำ เพื่อนำออกเผยแพร่ต่อไป

3.      ขั้นเผยแพร่ BP และความสำเร็จของหลักสูตร

• จัดเวที  AAR  เพื่อประเมินผล และขยายความสำเร็จด้วยการเล่าเรื่อง (SST)
• วิเคราะห์ สังเคราะห์ ปัจจัยแห่งความสำเร็จ เพื่อเผยแพร่สู่ PLC ต่อไป
• นำประสบการณ์ไปปรับปรุงหลักสูตรต่อไป

สำหรับขั้นตอนของกิจกรรมโดยละเอียดตาม “ตามหลักสูตร KM²) สามารถอ่านได้จากหัวข้อ  “บันทึกจากกระบวนกร” ในเอกสารนี้

แหล่งเรียนรู้ที่ดีสำหรับการขับเคลื่อน ปศพพ.เพื่อการศึกษา

ก่อนจะกล่าวถึงแหล่งเรียนรู้ ผมต้องย้ำหลักสำคัญของ ปศพพ.เพื่อการศึกษาอีกครั้ง ได้แก่ 

• ปศพพ. คือ "หลักคิด" อย่างมีวิจารณญาณที่มีคุณธรรม 
• ปศพพ. คือ "หลักปฏิบัติ" อย่างมีหลักวิชาการและมีคุณธรรม
• ปศพพ. คือ "หลักพิจารณา" อย่างมีสติ สัมปชัญญะบนทางสายกลาง

สรุปให้สั้นเหลือ ประโยคเดียวคือ "การคิด ลงมือทำ และพิจารณา อยู่บนหลัก 3 ห่วง 2 เงื่อนไข 4 มิติ"  ทั้งสามคำคือ คิด ปฏิบัติ และพิจารณา รวมกันเหลือคำเดียวคือ "เรียนรู้" 

แหล่งเรียนรู้ ปศพพ. จะต้องชัดเจนใน 4 ประเด็นนี้ 

1. คุณค่าของแหล่งเรียนรู้ นักเรียนจะได้ "ทักษะชีวิตใดบ้าง จะได้ฝึกฝนทักษะการเรียนรู้ใดบ้าง จะได้ทักษะสื่อและเทคโนโลยีใด และจะได้ใช้ความรู้และทักษะตามตัวบ่งชี้ในหลักสูตร" 
2. กระบวนการเรียนรู้ที่คุ้มค่าเพื่อให้เกิดผลลัพธ์ตามข้อ 1. เป็นอย่างไร ขั้นตอนเป็นอย่างไร
3. จะต้องวัดประเมินผลลัพธ์ที่คาดหวังตามข้อ 1. อย่างไร เกิดขึ้นหรือไม่ เกิดขึ้นอย่างไรในขั้นตอนใดตามข้อ 2.
4. จะทำให้เกิดความยั่งยืนได้อย่างไร คือ จะพัฒนา เผยแพร่ หรือขยาย ประสบการณ์ตั้งแต่ข้อ 1.-3. อย่างไร 

แหล่งเรียนรู้ที่ดี ควรมีลักษณะดังนี้ 

1. เชื่อมโยงสอดคล้องระหว่าง "บริบท 4 มิติ" กับ "คุณค่าของแหล่งเรียนรู้"  เช่น 
• ด้านสังคม แหล่งเรียนรู้ควรเกี่ยวข้องสอดคล้องกับอาชีพ หรือการทำงานของนักเรียนและผู้ปกครอง หรือตั้งอยู่บนฐานของปัญหาจริงในการดำรงชีวิตของนักเรียน ได้รับความร่วมมือจากชุมชนและสังคม เพื่อให้นักเรียนได้ฝึกปฏิบัติอย่างมี "หลักวิชาการ" 
• ด้านวัฒนธรรม แหล่งเรียนรู้ควรบูรณาการกับ วิถีชีวิต ประเพณี หรือภูมิปัญหา ของชุมชนและท้องถิ่น เพื่อส่งเสริมความเข้าใจและภาคภูมิใจและเห็น "คุณค่า" ของวัฒนธรรม 
• ด้านเศรษฐกิจ/วัตถุ แหล่งเรียนรู้นั้นสอดคล้องเหมาะสมกับทรัพยากรที่มีอยู่ทั้งด้านทุนทรัพย์ ศักยภาพ ของโรงเรียน ของครู และของนักเรียน  สามารถเสริมให้นักเรียนเข้าใจความ "คุ้มค่า" 
• ด้านสิ่งแวดล้อม แหล่งเรียนรู้ควรคำนึงถึงความ "ยั่งยืน" เช่น ส่งเสริมความตระหนักของการรักษาสิ่งแวดล้อม ระวังผลกระทบต่อธรรมชาติจนขาดความ "สมดุล"
2. มีกระบวนการเรียนรู้ที่ครบ "วงจร" "เห็นวัฏจักร" "เห็นภาพรวม" ของชีวิตหรือเรื่องนั้นๆ ผู้เรียนเข้าใจที่มาที่ไป เข้าใจเหตุผล ความจำเป็น และเห็นคุณค่าของแหล่งเรียนรู้นั้น เช่น
• ครบรอบในเนื้อหาตั้งแต่ เกิดจนเกิดอีก เช่น แหล่งเรียนรู้เรื่องข้าว ยางพารา อ้อย ข้าวโพด หรือมันสัมปะหลัง นักเรียนควรได้เรียนรู้ตั้งอต คัดเมล็ดพันธ์หรือเพราะกล้า ดูแล เก็บเกี่ยว เก็บคัดเมล็ดพันธุ์ นำไปใช้ประโยชน์ เป็นต้น 
• เห็นมิติของ อดีต ปัจจุบัน และอนาคต คือ เข้าใจประวัติศาสตร์ เห็นโอกาส และฉลาดที่จะภูมิคุ้มกันเกี่ยวกับเรื่องนั้นๆ 
• เห็นประโยชน์ทั้งต่อตนเอง ต่อชุมชน ต่อสังคม  ตั้งแต่พอได้ มั่นคง แบ่งปัน ขยาย จนถึงขั้นมีความสุขที่ได้ทำ 
• ฯลฯ
3. เป็นแหล่งเรียนรู้ "ชีวิต" ไม่ใช่ "แหล่งเรียนรู้วิชา" นั่นคือ เป็นแหล่งเรียนรู้ที่สามารถเชื่อมโยงห้องเรียน กิจกรรมในโรงเรียน และการดำเนินชีวิตนอกโรงเรียนได้ (อ่าน 3 เชื่อมที่นี่)   ไม่จำเป็นว่าแหล่งเรียนรู้ต้องอยู่ในโรงเรียน แหล่งเรียนรู้ในชุมชนหรือสังคม ถือเป็นแหล่งเรียนรู้ของโรงเรียนได้ เมื่อชัดเจนใน 4 ประเด็นข้างต้น
4. เป็นแหล่งเรียนรู้ที่เอื้ออำนวยให้ นักเรียนฝึกฝนการเรียนรู้ด้วยตนเอง 
5. เป็นแหล่งเรียนรู้ที่มี "พลวัตร" หรืออาจเรียกว่าเป็นแหล่งเรียนรู้ "มีชีวิต" คือ มีการเปลี่ยนแปลง มีกิจกรรม หรือมีการปรับตัวให้สอดคล้องกับสถานการณ์ที่เปลี่ยไป

จะยกตัวอย่างให้เห็นเมื่อลงพื้นที่ตามโรงเรียนนะครับ 

หลัก 7 ประการ สำหรับการ "นิเทศแบบกัลยาณมิตร"

ผมเองได้ "รับรู้" คำว่า "นิเทศแบบกัลยาณมิตร" ครั้งแรกจากหนังสือชื่อนี้ ของศาสตราจารย์กิตติคุณสุมน อมรวิวัฒน์ ปราชญ์แห่งแผ่นดินสยามท่านหนึ่ง อ่านแนวคิดของท่านได้ที่นี่ครับ 

หลังจากได้มาเรียนรู้แนวทางการ "นิเทศ" เมื่อครั้งที่เราเดินทางไปที่สำนักงานเขตฯ ลงพื้นที่จริงๆ (อ่านได้ที่นี่)  และได้เรียนรู้และเสนอ "หลักการเป็น ครูฝึก เป็นพี่เลี้ยง และเป็นที่ปรึกษา สำหรับครู"  ไว้   เผื่อว่าจะเป็นประโยชน์ในการปรับใช้ ผมจึงอยากเสนอแนวคิด ใน "กัลยาณมิตรนิเทศ" ดังนี้ครับ 

กระบวนทัศน์ หรือ หลักคิด  7 ประการ

1. นิเทศเพื่อให้ผู้รับการนิเทศได้ "นิเทศตนเอง" คือการไปทำให้ "ครูเห็นตนเอง" สะท้อน (Relection) และ feedback (สะท้อนผล) กลับ ให้ครูได้ เห็น กระบวนทัศน์ กระบวนการ และผลลัพธ์ของตนเอง เป้าหมายสำคัญคือ ครูสามารถนิเทศตนเองได้
2. ใช้กระบวนการเชิงราบหรือกระบวณการกลุ่ม คือ เน้นการมีส่วนร่วมของทุกฝ่าย เช่น ฝ่ายบริหารนโยบาย ผู้นิเทศ ผู้รับการนิเทศ ผู้ที่ต้องการรู้หรือเรียนรู้การนิเทศอื่น ฯลฯ เป้าหมายของหลักข้อนี้คือ ครูรู้เข้าใจกระบวนการนิเทศและให้ความสำคัญกับการนิเทศ
3. ใช้จิตวิทยาเชิงบวก เน้นการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ เน้นการเล่าเรื่องความสำเร็จ (Success Story Telling) หรือ SST คือ ให้ครูเล่าเรื่อง เล่าประสบการณ์ให้ฟัง ไม่บอกสั่งนั่งไล่ถาม แต่เน้นกระตุ้นตามให้เล่าเรื่อง เป้าหมายของข้อนี้คือ "แรงบันดาลใจ" ในการทำงานของครูเพิ่มขึ้นหลังการนิเทศ ครูจะอยากให้มีการนิเทศการสอนนั่นเอง
4. ประเมินแบบไม่ตัดสิน ไม่ประเมินแบบ "ได้-ตก" หรือเพื่อนำมาเปรียบเทียบแข่งขัน แต่เป็นการเน้น "ประเมินเพื่อพัฒนา" เป้าหมายข้อนี้คือ ครูจะเปิดใจและแสดงข้อมูลจริง
5. บทบาทเหมาะกับบริบท ทำบทบาทที่เหมาะสม  เช่น ถ้าผู้นิเทศเป็น ศน. ควรเน้นเป็น "พี่เลี้ยง" ถ้าผู้นิเทศเป็นผู้อำนวยการหรือครูแกนนำ ควรทำหน้าที่เป็น Coach หรือ ครูฝึก แต่ถ้าผู้เทศเป็นไม่มั่นใจในความรู้ประสบการณ์ของตน ให้หันมาทำตนให้คำปรึกษา (Counseling) อย่างไรก็ตาม ต้องพิจารณาบริบทของครู (ผู้ที่เราไปนิเทศ) เป็นรายบุคคลเพื่อความเหมาะสมด้วย (อ่านข้อเสนอเกี่ยวกับการนิเทศได้ที่นี่ครับ)  แล้วใช้บทบาทต่างๆ ในการนิเทศให้เหมาะสม เช่น

• เรื่องประสิทธิภาพ "หน้างาน" ให้ติดตาม ใกล้ชิด ต่อเนื่อง  คือทำหน้าที่เป็น Coach 
• เรื่องเกี่ยวกับศัยภาพคน ให้ทำตนเป็น "พี่เลี้ยง" คอยกำกับทิศ ชี้ทางสว่าง ให้โอกาสได้ถาม
• เรื่องเกี่ยวกับความสุข ความทุก ความรู้สึก จิตใจ ต้องทำตัวให้เป็น "ที่ปรึกษาปัญหาภายใน" คือ Counseling
• ฯลฯ  เป้าหมายสำคัญของหลักคิดข้อนี้คือ "เหมาะสม พอดี พอประมาณ"

    6. จัดกระบวนการนิเทศให้ "คุ้มค่า" และมี "คุณค่า" โดยน้อมนำหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาใช้

    7. ผู้นิเทศต้อง "จริงใจ" มีอุดมการณ์ในการทำการนิเทศ เห็นคุณค่าในการไปนิเทศ ภูมิใจที่ได้ทำหน้าที่นิเทศ เมื่อทำอะไรจริงใจแล้วจะทำให้เกิดความ "ยั่งยืน" ตามมา


 กระบวนการนิเทศ  4 ขั้นตอน

กระบวนการนิเทศที่ใช้กันทั่วไป ตามที่ได้ฟังจาก ผอ.กลุ่มนิเทศฯ ตามบันทึกนี้  คือ ศึกษา วางแผน สร้างเครื่องมือ ลงนิเทศ และสรุปผล ก่อนจะนำไปปรับปรุงแก้ไขต่อไปนั้น จากการสืบค้นและศึกษาทางอินเตอร์เน็ต พบว่ากระบวนการนิเทศการสอน (ที่นี่ ที่นี่ เป็นต้น) ที่ทำกันตามทฤษฎีชาวตะวันตกนั้น เน้นการไป "จัดการ" หรือ "กระทำ" โดยผู้นิเทศกับผู้ถูกนิเทศ เช่น ใช้กระบวนการนำ (Leading Process) กระบวนการควบคุม (Controlling Process) และกระบวนการประเมินสภาพ (Assesment Process) ฯลฯ  ซึ่งค่อนข้าง "สวนทาง" กับวิธีการ "กัลยาณมิตรนิเทศ" ดังจะเสนอต่อไปนี้

1. ศึกษา 
2. วางแผน
3. นิเทศ
4. สะท้อนผล สรุปผล

ขั้นศึกษา
คำถามสำหรับขั้นการศึกษาก่อนนิเทศคือ

• ทำไมต้องมีการนิเทศการสอน  จำเป็นต้องมีการนิเทศหรือไม่ ผลลัพธ์ที่คาดหวังจากการนิเทศคืออะไร (BAR) วิธีการกำหนด "เป้าหมาย" ควรคำนึงถึงอย่างน้อย 3 มิติ คือ นโยบาย (จุดเน้น) ปัญหาปัจจุบัน และสถานการณ์ที่เปลี่ยแปลง
• บริบทของ "เรา" เป็นอย่างไร ("เรา" หมายถึงทั้งผู้นิเทศและผู้รับการนิเทศ) คุณลักษณะและความเชี่ยวชาญของผู้นิเทศแต่ท่านเป็นอย่างไร ภูมิสังคมของโรงเรียน ภูมิปัจเจกของครูแต่ละคน และศึกษาบริบทของชุมชน สังคม 4 มิติ คือ วัตถุ สังคม วัฒนธรรม และสิ่งแวดล้อม เพื่อใช้ในการเชื่อมโยง "ชีวิต" ต่อไป
• ผู้นิเทศและผู้รับการนิเทศ ควรต้องมีความรู้ในการนิเทศนั้นๆ อะไรบ้าง ต้องใช้เครื่องมืออะไรบ้างในการนิเทศ จะสามารถหาความรู้ได้จากแหล่งใด อย่างไรได้บ้าง 
• มีตัวอย่างที่ดี (Best Practice) หรือประสบการณ์ที่ประสบผลสำเร็จอะไรบ้าง ที่เกี่ยวข้องกับ "เป้าหมาย" ที่ตั้ง
• มีหลักการหรือทฤษฎีอะไรที่เกี่ยวข้องกับ "เป้าหมาย" และน่าจะเป็นประโยชน์ในการแลกเปลี่ยนเรียนรู้
• เครื่องมือใดที่ต้องใช้ในการนิเทศ หรือควรพัฒนาเครื่องอย่างไร จะรู้ได้อย่างไรว่า "เป้าหมาย" บรรลุ
• ฯลฯ  (ควรมีการจัดแลกเปลี่ยนเรียนรู้ระดมสมองเกี่ยวกับการ "นิเทศ" Coaching, Mentoring, Counseling, KM, KM)

 ขั้นวางแผน

• ควรทำอย่างมีส่วนร่วมจากทุกฝ่าย อาจเป็นประชุมสัมนาแลกเปลี่ยนเรียนรู้ หรือระดมสมอง เพื่อกำหนดแนวทาง และรูปแบบการนิเทศ โดยนำข้อมูลที่ได้จาก "ขั้นการศึกษา" มาวิพากษ์
• กำหนดวัตถุประสงค์ และผลที่คาดว่าจะได้รับร่วมกัน 
• กำหนดปฏิทินการนิเทศร่วมกัน 
• ใช้ PLC ออนไลน์ ในการติดต่อสื่อสาร อย่างต่อเนื่อง 

ขั้นนิเทศ

• การสนทนาควรเริ่มแบบ เล่าเรื่อง เรื่องเล่าแห่งความสำเร็จ (SST) เรื่องเล่าแห่งความประทับใจ เช่น การเรียนการสอนที่ครูภูมิใจ เป็นต้น  แล้วค่อยใช้การ ตั้งคำถามเชิงบวก เพื่อค้นหา How to ปัจจัยของความสำเร็จ  ก่อนจะให้พาไปดูผลงาน อาจเป็นการสอนจริง
• "เน้นให้เหมือนปกติ" บรรยากาศเหมือนวันปกติที่ไม่มีการนิเทศ ครูมีการเรียนการสอนปกติ ใช้ความเป็นกันเอง  เข้าร่วมสังเกตการสอนเมื่อครูสมัครใจเท่านั้น 
• ผู้นิเทศต้องอย่างน้อย "ฟัง 4 มิติ" ได้แก่ สังเกตกระบวนทัศน์ สังเกตกระบวนการ สังเกตตาม "เป้าหมาย" หรือผลลัพธ์ และ สังเกตบรรยากาศ-ความรู้สึก
• ฯลฯ

 ขั้นการสะท้อนผลกลับ และสะท้อนข้อคิดเห็น

• การวิพากษ์หรือให้ข้อคิดเห็น ต้องบอกเหตุการณ์หรือสิ่งที่เป็นเหตุให้มีข้อคิดเห็นนั้น และสาเหตุที่ต้องให้ข้อคิดเห็นนั้น และแนวทางในการแก้ไขหรือข้อเสนอแนะ  (ข้อคอมเมนต์ต้องชัดเจน) ต้องเปิดโอกาสให้ซักถาม และถามย้ำถึงความเข้าใจ หรือความเห็นต่อข้อคิดเห็นนั้นๆ
• ถ้าเป็นไปได้ควร "ทำให้ดู" ในกรณีที่ผู้นิเทศเชี่ยวชาญ หรือนำตัวอย่างที่ดี BP มาให้ดู 
• ต้องจบด้วย "บวก" เสมอ คือ ต้องจบด้วยคำชมเสมอ และจะต้องชื่นชมอย่างจริงใจ ชื่นชมในเรื่องที่ควรชื่นชมเท่านั้น 
• จบด้วยความชัดเจนเสมอว่า "ต่อไปจะทำอะไร อย่างไร เมื่อไหร่" 

 (ขอเสนอไว้เท่านี้ครับ) ปราชญ์ผู้รู้ ผู้ปฏิบัติ โปรดวิพากษ์ แก้ไข เพิ่มเติมครับ.... เชิญ

เทคนิคการวิเคราะห์ปัญหา

จากการสังเกตในระหว่างทำกิจกรรมระดมสมอง มองปัญหา ของ ผอ.หรือครู หรือใครๆ ในพื้นที่  ผมพบว่าหลายครั้งที่วงสนทนา จะดำเนินไป "ติด" และ "ตัน" ไปกันต่อไม่ได้ เพราะมักจะไปเจอแต่ปัญหาประเภทแก้ไม่ได้ ที่ค่อนข้างไกลตัวผู้เสนอ ที่ทุกคนมัก "เผลอ" เพ่งโทษคนอื่น โทษระบบ โทษหน่วยงาน โทษการหมักหมมมานานจนแก้ไม่ได้  โดยลืมไปว่า "ควรมองตนเอง"
เทคนิคที่ใช้ได้อย่างหนึ่งในการ "ระดมปัญหา" เพื่อวิเคราะห์ปัญหา คือ การแบ่งปัญหาออกเป็น 3 ประเภท ได้แก่

• ปัญหาที่เราแก้ไม่ได้แน่  เรียกปัญหาชนิดนี้ใหม่ว่า "ข้อจำกัด" (เราในที่นี้หมายถึง ผู้มองปัญหา หรือกลุ่มผู้มองปัญหา)
• ปัญหา ที่เราน่าจะแก้ได้  เรียกว่า "ปัญหา"   ส่วนใหญ่จะเป็นปัญหาจาก "หน้างาน" เป็นปัญหาในหน้าที่และบทบาทของผู้มองปัญหา เป็นปัญหาใกล้ตัว
• ปัญหา ที่คาดว่าจะเกิดในอนาคต จะเกิดขึ้นระหว่างการ "ทำงาน" หรือ เกิดขึ้นระหว่างการแก้ปัญหา  เรียกปัญหาแบบนี้ว่า "อุปสรรค" ซึ่งสิ่งนี้ ถ้าหากพิจารณาให้ดี อาจมี "กัลยาณมิตร" ช่วนพิชิตได้

หลักสำคัญในการ "ระดมปัญหา" คือ

• ให้คิดเดี่ยวเป็นรายบุคคลก่อนเสมอ
• ให้ "ลิสท์" หรือระดมปัญหามาก่อน นำปัญหามารวมกันก่อน แล้วค่อยทำการวิเคราะห์ปัญหาทีหลัง 
• ก่อนจะจัดหมวดหมู่ปัญหา ให้ช่วยกันพิจารณาเกณฑ์การจัดหมวดหมู่ก่อน จะทำให้ใช้เวลาสั้นลง
• ในการพิจารณาปัญหา ให้วิเคราะห์ความสำคัญของแต่ละปัญหา โดยคำนึงถึง 3 มิติ คือ
• ความยากของปัญหา ดังที่ได้กล่าวมาข้างต้น 
• ความรุนแรงหรือผลกระทบของปัญหา เช่น จำนวนนักเรียนที่มีปัญหานั้นๆ ฯลฯ และ
• ความร้ายแรงหรือความเสียหายที่เกิดจากปัญหานั้น  เช่น หากไม่แก้ปัญหานั้นโดยด่วน จะทำให้เกิดปัญหาอื่นๆ ตามมา ฯลฯ
• ในการพิจารณาปัญหา อาจใช้เทคนิคการคิดต่างๆ เช่น การคิดแบบหมวด 6 ใบ การคิดแบบโยนิโสฯ เป็นต้น

นำไปทดลองดูครับ ผมทำแล้วได้ผลดี

วิธีตั้งคำถามให้นักเรียนได้ "ฝึกคิด"

ก่อนเขียนตัวอย่างคำถามต่างๆ ที่เพื่อนครูอาจนำไปใช้ให้เด็กได้ "ฝึกคิด" ผมต้องสรุปทฤษฎีการเรียนรู้ที่สำคัญ ที่ทุกท่านจำเป็นต้องฟังไว้ 2 ทฤษฎี ได้แก่ การคิดจากทฤษฎีลำดับขั้นการเรียนรู้ของบลูม (Bloom's Taxonomy) การคิดแบบโยนิโสมนสิการในพุทธธรรม ดังนี้ครับ

• บลูมบอกว่า เรามีลำดับขั้นการคิดจาก วิเคราะห์ สังเคราะห์ประเมินค่า ก่อนจะคิดสร้างสรรค์ 
• หลักโยนิโสฯ บอกว่า เราคิดได้หลากหลายถึง 10 วิธี ได้แก่
• คิดแบบสืบสาวเหตุปัจจัย อาจเป็นแบบ ปัจจัยสัมพันธ์ หรือแบบสอบสวน (ตั้งคำถาม)
• คิดแบบแยกแยะองค์ประกอบ หรือกระจายเนื้อหา
• คิดแบบรู้เท่าทันธรรมดา
• คิดแบบรู้อริยสัจสี่ (วิธีนี้ก็คือการคิดแบบตั้งปัญหา คือ การคิดแบบกระบวนการวิทยาศาสตร์)
• คิดแบบอรรถสัมพันธ์ คือ คิดตามหลักการและความมุ่งหมาย
• คิดแบบคุณและโทษ
• คิดแบบคุณค่าแท้ คุณค่าเทียม
• คิดแบบปลุกเร้าคุณธรรม
• คิดแบบเป็นปัจจุบัน
• คิดแบบวิภัชวาทวิธี คือการคิดด้วยวิธีทั้งหมด 9 วิธีรวมกัน เรียกได้ว่าเป็นวิธีคิดแบบพุทธวิธี

พิจารณา 2 ทฤษฎีข้างต้น เราสามารถสรุปขั้นตอนการคิด (เพื่อนำไปเป็นหลักในหลักสูตร 3PBL) ได้ดังนี้

1. คิดวิเคราะห์
• คิดแบบแยกแยะองค์ประกอบ กระจายเนื้อหา สิ่งนั้นหรือเปรื่องนั้นมีองค์ประกอบอะไรบ้าง
• คิด แบบสืบสาวเหตุปัจจัย โดยเฉพาะปัจจัยสัมพันธ์ แต่ละองค์ประกอบนั้นๆ มีหน้าที่ เกี่ยวข้องสัมพันธ์กันอย่างไร โดยอาจใช้วิธีการตั้งคำถาม เพื่อหาคำตอบ
2. คิดสังเคราะห์
• คิดแบบเท่าทันธรรมดา  คือ การคิดวิเคราะห์พิจารณาหา "หลักการ" หรือ "กฎธรรมชาติ" เป็นต้น
• คิดแบบอรรถสัมพันธ์
• คิดแบบอริยสัจสี่
3. คิดประเมินค่า
• คิดแบบคุณและโทษ
• คิดแบบคุณค่าแท้-คุณค่าเทียม
4. คิดสร้างสรรค์
• คิดแบบปลุกเร้าคุณธรรม หรือคิดเชิงบวก
• คิดแบบเป็นปัจจุบัน
• คิดเชิงอนาคต 

เมื่อพิจารณาร่วมกับ ความจริง 7 ประการของการเรียนรู้ ที่ศาสตราจารย์ นพ.วิจารณ์ พานิช บันทึกไว้ที่นี่  เราน่าจะได้เครื่องมือที่เรียกว่า คำถามพัฒนาการเรียนรู้ 7 ประการ เพื่อพัฒนาฐานใจให้ "คิดเป็น"ดังนี้ครับ

1. ถามเพื่อกระตุ้นให้นักเรียนตรวจสอบความรู้เดิมของตนเอง
• เคย....... หรือไม่  เช่น เคยเห็นหรือไม่ เคยได้ยินหรือไม่ เคยทำ เคยสัมผัส เคยชิม หรือไม่ .เคยมีประสบการณ์เกี่ยวกับ...............หรืไม่  (แล้วให้เล่าเรื่อง)
• อะไรที่เรารู้แล้วบ้าง
• ประทับใจอะไรเกี่ยวกับ...........บ้าง (เล่าเรื่องประทับใจ)
• ฯลฯ
2. ถามเพื่อพาฝึกคิดวิเคราะห์
• ประกอบด้วยอะไรบ้าง ใครบ้าง
• แต่ละอย่าง แต่ละองค์ประกอบมีไว้ทำไม แต่ละคนมีหน้าที่บทบาทอย่างไร 
• หากขาด..........ไป จะเป็นอย่างไร
• ทำไม เพื่ออะไร ทำไมต้องมี 
• ฯลฯ
3. ถามเพื่อพาฝึกสังเคราะห์ความรู้เดิม 
• จัดเป็นกลุ่มได้ไหม จัดหมวดหมู่ได้อย่างไร
• มีหลักการในการจัดหมวดหมู่อย่างไร หรืออะไรคือหลักสำคัญ
• อะไรเป็นเหตุ อะไรเป็นผล 
• ฯลฯ
4. ถามเพื่อกระตุ้นแรงจูงใจให้อยากเรียนรู้ อยากรู้ หรืออยากทดลอง หรืออยากค้นหาคำตอบ 
• ทำแล้วจะมีประโยชน์อย่างไรบ้าง
• ไม่ทำแล้วจะมีโทษอย่างไร
• จะรู้ได้อย่างไรว่าใช่หรือไม่ใช่
• ภาพของความสำเร็จจะเป็นอย่างไรถ้าทำได้
• ฯลฯ
5. ถามเพื่อให้ได้สะท้อนการเรียนรู้ของตนเอง  ประเมินค่า ประเมินผลด้วยตนเอง
• ได้เรียนรู้อะไรบ้าง
• รู้สึกอย่างไร
• คิดอย่างไร
• จะทำอะไรต่อไปไหม อย่างไร
• อะไรคือปัจจัยของความสำเร็จ
• ฯลฯ
6. ถามเพื่อให้ได้ประเมินค่าด้วยตนเอง
• ถูกหรือผิด
• ดีหรือไม่ดี
• ควรหรือไม่ควร
• ฯลฯ
7. ถามเพื่อกระตุ้นให้สร้างสรรค์ เผยแพร่ ขยายความรู้เดิม
• อะไรที่ดีสุดตอนนี้ มีอะไรดี
• อะไรคือปัจจัยของความ
• จะทำอย่างไรให้ดีขึ้นอีก
• หากเป็นเขา เราจะคิดอย่างไร
• ทำอย่างไรจะไม่ซ้ำแบบเดิม
• ทำอย่างไรจะดีกว่าเดิม
• ทำอย่างไรจะคุ้มค่ากว่าเดิม
• ทำอย่างไรจะง่ายกว่าเดิม
• ฯลฯ

ไม่รู้ว่าจะมีประโยชน์หรือไม่ เพราะเน้นจากฐานใจ+ฐานคิด เป็นส่วนใหญ่ ไม่ได้ผ่านฐานกายมากนัก

ฟัง 4 แบบ

หลายครั้งที่ผมมีโอกาสได้พูดเรื่อง "การฟัง" บันทึกนี้จะทำให้ "การฟัง" ที่น่าจะทำให้การพูดเรื่องนี้บ่อยๆ ลดน้อยลงได้...... อย่างน้อยก็พูดสั้นลง เปลี่ยนเป็น "ชี้บ่ง" มาอ่านที่นี่แทน

การทำงานด้วย "KM" และ ทำงานอย่างเป็น "KM" มาตลอด 2 ปีกว่า คำสำคัญ 2 คำ ที่ต้องฝึกทำบ่อยที่สุดคือ "ฟัง" กับ "ถาม" ตามทุกบทบาทที่นี่ครับ

ผม ได้เรียนรู้ "การฟัง 4 แบบ" จากครู "ศรชัย ฉัตรวิริชัย" ครานั้น ท่านและ อ.ประสาท ประเทศรัตน์ มาพาทีม "จิตตปัญญาศึกษามหาสารคาม" เรียนรู้ ดูใจ ดูกาย ด้วย "รีเซ็ต" คำง่ายๆ แต่ทำยาก  หลังจากนั้นผมเองนำมาเผยแพร่หลายครั้งต่อหลายครั้ง ได้กล่าวถึงท่านบ้าง ไม่กล่าวถึงบ้าง ก็ขอกราบอภัยไว้ ณ โอกาส นี้ด้วยครับ

ท่านบอกว่า เราอาจจำแนกวิธีการหรือลักษณะการฟังของคนออกได้เป็น 4 แบบ ดังรูป

 

หาก เราเขียนกราฟแสดงความสัมพันธ์ระหว่าง "เรื่อง" (แกนตั้ง บนเส้นกลางคือ "รู้เรื่อง" ด้านล่างคือ "จมเข้ามาในเรื่องราว" และพื้นที่สีขาวด้านบนคือ "นอกเรื่อง) และ "เวลา" ตั้งแต่เริ่มฟังตรงฝั่งซ้ายที่แกนตัดกัน เราแบ่งการฟังเป็น 4 แบบ ได้แก่

• แบบที่ 1 ฟังแบบ "ฟังแต่ไม่ได้ยิน" หรืออาจบอกว่า "ได้ยินแต่ไม่ได้ฟัง"  เรียกแบบหลังนี้จะถูกต้องมากกว่า เพราะความจริงเราใช้ "ใจ" ฟัง เมื่อไหร่ที่ใจไม่ได้ "ตั้ง" เราเรียกว่า ไม่ได้ "ตั้งใจ"ฟัง เราก็จะไม่รู้เรื่อง แม้ว่าเครื่องมือที่เรียกว่า "หู" จะทำหน้าที่ "ได้ยิน"เสียงตามปกติ .... ท่านผู้อ่านลองสังเกตว่าเราไม่ได้ "รู้" ว่าเป็นเสียงอะไรทุกอย่างที่ผ่านหู คนที่ฟังแบบแรกนี้จึง "ไม่รู้เรื่อง"
• แบบ ที่ 2 ฟังแบบ "ฟังแล้วคิดดักหน้า" หรืออาจเรียกได้ว่า ฟังแล้ว "ลอย" ลอยละล่องไปกับการคิด วิถีคิดเดิม ความรู้เก่า ความยึดติดเก่าๆ จะเข้ามาทำหน้าที่ แล้ว "ตัดสิน" ทันทีว่า เป็นอย่างนั้นอย่างนี้ "ตามที่ตัวเองคิด"  จากความจริงเรื่อง "จิต" ที่ทำหน้าที่จำ คิด รู้ รับ หรือจับทีละอย่าง จิตเกิดทีละขณะ เกิดทีละดวง ขณะคิดก็ไม่ได้ "รับ" (ในที่นี้คือไม่ได้ฟัง) ขณะ "จับ" ก็ไม่ได้ "รู้" วินาทีที่เผลอไปคิดทำให้จิตไม่ได้ฟัง 
•  แบบที่ 3 ฟังแบบ "จม" ฟังแล้วจมเข้าไปในเรื่องราว สังเกตตอนเราดูละครน้ำเน่าซึ้งๆ ใจจะถูก "ดึง" เข้าไปมีส่วนร่วม ร้องไห้น้ำตาซึม หรืออยากตบอยากตีไปด้วย ไม่เชื่อลองจินตนาการตอนที่ดูละครเรื่อง "แรงเงา" ซิครับ...ฮา
• แบบ ที่ 4 ฟังแบบนี้คือแบบที่เราต้องฝึกเอง โดยธรรมชาติเราจะ "ฟัง" แล้ว "คิด" และเมื่อเทียบเคียงกับ "จำ" สัญญาเดิม ก็จะทำให้เรา "รู้เรื่อง" นั่นคือ เราจะฟังและคิดสลับกัน ปัญหาคือจะทำอย่างไรไม่ให้ "ลอย" ออกไป หรือไม่ "จม" เข้าไปในเรื่อง คำตอบคือ เราต้อง "ฟังแบบรู้สึกตัว" ที่ครูบาอาจารย์ท่านเรียกว่า "รู้ตัวทั่วพร้อม" นั่นเองครับ 

ในชีวิตประจำวันของท่านผู้อ่าน ฟังแบบที่ 4 สักกี่เปอร์เซ็นต์ ครับ
ผมเองเรียกการฟังแบบที่ 4 นี้ว่า "ฟังแบบลึกซึ้ง"