หลัก 7 ประการ สำหรับการ "นิเทศแบบกัลยาณมิตร"

ผมเองได้ "รับรู้" คำว่า "นิเทศแบบกัลยาณมิตร" ครั้งแรกจากหนังสือชื่อนี้ ของศาสตราจารย์กิตติคุณสุมน อมรวิวัฒน์ ปราชญ์แห่งแผ่นดินสยามท่านหนึ่ง อ่านแนวคิดของท่านได้ที่นี่ครับ 

หลังจากได้มาเรียนรู้แนวทางการ "นิเทศ" เมื่อครั้งที่เราเดินทางไปที่สำนักงานเขตฯ ลงพื้นที่จริงๆ (อ่านได้ที่นี่)  และได้เรียนรู้และเสนอ "หลักการเป็น ครูฝึก เป็นพี่เลี้ยง และเป็นที่ปรึกษา สำหรับครู"  ไว้   เผื่อว่าจะเป็นประโยชน์ในการปรับใช้ ผมจึงอยากเสนอแนวคิด ใน "กัลยาณมิตรนิเทศ" ดังนี้ครับ 

กระบวนทัศน์ หรือ หลักคิด  7 ประการ

1. นิเทศเพื่อให้ผู้รับการนิเทศได้ "นิเทศตนเอง" คือการไปทำให้ "ครูเห็นตนเอง" สะท้อน (Relection) และ feedback (สะท้อนผล) กลับ ให้ครูได้ เห็น กระบวนทัศน์ กระบวนการ และผลลัพธ์ของตนเอง เป้าหมายสำคัญคือ ครูสามารถนิเทศตนเองได้
2. ใช้กระบวนการเชิงราบหรือกระบวณการกลุ่ม คือ เน้นการมีส่วนร่วมของทุกฝ่าย เช่น ฝ่ายบริหารนโยบาย ผู้นิเทศ ผู้รับการนิเทศ ผู้ที่ต้องการรู้หรือเรียนรู้การนิเทศอื่น ฯลฯ เป้าหมายของหลักข้อนี้คือ ครูรู้เข้าใจกระบวนการนิเทศและให้ความสำคัญกับการนิเทศ
3. ใช้จิตวิทยาเชิงบวก เน้นการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ เน้นการเล่าเรื่องความสำเร็จ (Success Story Telling) หรือ SST คือ ให้ครูเล่าเรื่อง เล่าประสบการณ์ให้ฟัง ไม่บอกสั่งนั่งไล่ถาม แต่เน้นกระตุ้นตามให้เล่าเรื่อง เป้าหมายของข้อนี้คือ "แรงบันดาลใจ" ในการทำงานของครูเพิ่มขึ้นหลังการนิเทศ ครูจะอยากให้มีการนิเทศการสอนนั่นเอง
4. ประเมินแบบไม่ตัดสิน ไม่ประเมินแบบ "ได้-ตก" หรือเพื่อนำมาเปรียบเทียบแข่งขัน แต่เป็นการเน้น "ประเมินเพื่อพัฒนา" เป้าหมายข้อนี้คือ ครูจะเปิดใจและแสดงข้อมูลจริง
5. บทบาทเหมาะกับบริบท ทำบทบาทที่เหมาะสม  เช่น ถ้าผู้นิเทศเป็น ศน. ควรเน้นเป็น "พี่เลี้ยง" ถ้าผู้นิเทศเป็นผู้อำนวยการหรือครูแกนนำ ควรทำหน้าที่เป็น Coach หรือ ครูฝึก แต่ถ้าผู้เทศเป็นไม่มั่นใจในความรู้ประสบการณ์ของตน ให้หันมาทำตนให้คำปรึกษา (Counseling) อย่างไรก็ตาม ต้องพิจารณาบริบทของครู (ผู้ที่เราไปนิเทศ) เป็นรายบุคคลเพื่อความเหมาะสมด้วย (อ่านข้อเสนอเกี่ยวกับการนิเทศได้ที่นี่ครับ)  แล้วใช้บทบาทต่างๆ ในการนิเทศให้เหมาะสม เช่น

• เรื่องประสิทธิภาพ "หน้างาน" ให้ติดตาม ใกล้ชิด ต่อเนื่อง  คือทำหน้าที่เป็น Coach 
• เรื่องเกี่ยวกับศัยภาพคน ให้ทำตนเป็น "พี่เลี้ยง" คอยกำกับทิศ ชี้ทางสว่าง ให้โอกาสได้ถาม
• เรื่องเกี่ยวกับความสุข ความทุก ความรู้สึก จิตใจ ต้องทำตัวให้เป็น "ที่ปรึกษาปัญหาภายใน" คือ Counseling
• ฯลฯ  เป้าหมายสำคัญของหลักคิดข้อนี้คือ "เหมาะสม พอดี พอประมาณ"

    6. จัดกระบวนการนิเทศให้ "คุ้มค่า" และมี "คุณค่า" โดยน้อมนำหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาใช้

    7. ผู้นิเทศต้อง "จริงใจ" มีอุดมการณ์ในการทำการนิเทศ เห็นคุณค่าในการไปนิเทศ ภูมิใจที่ได้ทำหน้าที่นิเทศ เมื่อทำอะไรจริงใจแล้วจะทำให้เกิดความ "ยั่งยืน" ตามมา


 กระบวนการนิเทศ  4 ขั้นตอน

กระบวนการนิเทศที่ใช้กันทั่วไป ตามที่ได้ฟังจาก ผอ.กลุ่มนิเทศฯ ตามบันทึกนี้  คือ ศึกษา วางแผน สร้างเครื่องมือ ลงนิเทศ และสรุปผล ก่อนจะนำไปปรับปรุงแก้ไขต่อไปนั้น จากการสืบค้นและศึกษาทางอินเตอร์เน็ต พบว่ากระบวนการนิเทศการสอน (ที่นี่ ที่นี่ เป็นต้น) ที่ทำกันตามทฤษฎีชาวตะวันตกนั้น เน้นการไป "จัดการ" หรือ "กระทำ" โดยผู้นิเทศกับผู้ถูกนิเทศ เช่น ใช้กระบวนการนำ (Leading Process) กระบวนการควบคุม (Controlling Process) และกระบวนการประเมินสภาพ (Assesment Process) ฯลฯ  ซึ่งค่อนข้าง "สวนทาง" กับวิธีการ "กัลยาณมิตรนิเทศ" ดังจะเสนอต่อไปนี้

1. ศึกษา 
2. วางแผน
3. นิเทศ
4. สะท้อนผล สรุปผล

ขั้นศึกษา
คำถามสำหรับขั้นการศึกษาก่อนนิเทศคือ

• ทำไมต้องมีการนิเทศการสอน  จำเป็นต้องมีการนิเทศหรือไม่ ผลลัพธ์ที่คาดหวังจากการนิเทศคืออะไร (BAR) วิธีการกำหนด "เป้าหมาย" ควรคำนึงถึงอย่างน้อย 3 มิติ คือ นโยบาย (จุดเน้น) ปัญหาปัจจุบัน และสถานการณ์ที่เปลี่ยแปลง
• บริบทของ "เรา" เป็นอย่างไร ("เรา" หมายถึงทั้งผู้นิเทศและผู้รับการนิเทศ) คุณลักษณะและความเชี่ยวชาญของผู้นิเทศแต่ท่านเป็นอย่างไร ภูมิสังคมของโรงเรียน ภูมิปัจเจกของครูแต่ละคน และศึกษาบริบทของชุมชน สังคม 4 มิติ คือ วัตถุ สังคม วัฒนธรรม และสิ่งแวดล้อม เพื่อใช้ในการเชื่อมโยง "ชีวิต" ต่อไป
• ผู้นิเทศและผู้รับการนิเทศ ควรต้องมีความรู้ในการนิเทศนั้นๆ อะไรบ้าง ต้องใช้เครื่องมืออะไรบ้างในการนิเทศ จะสามารถหาความรู้ได้จากแหล่งใด อย่างไรได้บ้าง 
• มีตัวอย่างที่ดี (Best Practice) หรือประสบการณ์ที่ประสบผลสำเร็จอะไรบ้าง ที่เกี่ยวข้องกับ "เป้าหมาย" ที่ตั้ง
• มีหลักการหรือทฤษฎีอะไรที่เกี่ยวข้องกับ "เป้าหมาย" และน่าจะเป็นประโยชน์ในการแลกเปลี่ยนเรียนรู้
• เครื่องมือใดที่ต้องใช้ในการนิเทศ หรือควรพัฒนาเครื่องอย่างไร จะรู้ได้อย่างไรว่า "เป้าหมาย" บรรลุ
• ฯลฯ  (ควรมีการจัดแลกเปลี่ยนเรียนรู้ระดมสมองเกี่ยวกับการ "นิเทศ" Coaching, Mentoring, Counseling, KM, KM)

 ขั้นวางแผน

• ควรทำอย่างมีส่วนร่วมจากทุกฝ่าย อาจเป็นประชุมสัมนาแลกเปลี่ยนเรียนรู้ หรือระดมสมอง เพื่อกำหนดแนวทาง และรูปแบบการนิเทศ โดยนำข้อมูลที่ได้จาก "ขั้นการศึกษา" มาวิพากษ์
• กำหนดวัตถุประสงค์ และผลที่คาดว่าจะได้รับร่วมกัน 
• กำหนดปฏิทินการนิเทศร่วมกัน 
• ใช้ PLC ออนไลน์ ในการติดต่อสื่อสาร อย่างต่อเนื่อง 

ขั้นนิเทศ

• การสนทนาควรเริ่มแบบ เล่าเรื่อง เรื่องเล่าแห่งความสำเร็จ (SST) เรื่องเล่าแห่งความประทับใจ เช่น การเรียนการสอนที่ครูภูมิใจ เป็นต้น  แล้วค่อยใช้การ ตั้งคำถามเชิงบวก เพื่อค้นหา How to ปัจจัยของความสำเร็จ  ก่อนจะให้พาไปดูผลงาน อาจเป็นการสอนจริง
• "เน้นให้เหมือนปกติ" บรรยากาศเหมือนวันปกติที่ไม่มีการนิเทศ ครูมีการเรียนการสอนปกติ ใช้ความเป็นกันเอง  เข้าร่วมสังเกตการสอนเมื่อครูสมัครใจเท่านั้น 
• ผู้นิเทศต้องอย่างน้อย "ฟัง 4 มิติ" ได้แก่ สังเกตกระบวนทัศน์ สังเกตกระบวนการ สังเกตตาม "เป้าหมาย" หรือผลลัพธ์ และ สังเกตบรรยากาศ-ความรู้สึก
• ฯลฯ

 ขั้นการสะท้อนผลกลับ และสะท้อนข้อคิดเห็น

• การวิพากษ์หรือให้ข้อคิดเห็น ต้องบอกเหตุการณ์หรือสิ่งที่เป็นเหตุให้มีข้อคิดเห็นนั้น และสาเหตุที่ต้องให้ข้อคิดเห็นนั้น และแนวทางในการแก้ไขหรือข้อเสนอแนะ  (ข้อคอมเมนต์ต้องชัดเจน) ต้องเปิดโอกาสให้ซักถาม และถามย้ำถึงความเข้าใจ หรือความเห็นต่อข้อคิดเห็นนั้นๆ
• ถ้าเป็นไปได้ควร "ทำให้ดู" ในกรณีที่ผู้นิเทศเชี่ยวชาญ หรือนำตัวอย่างที่ดี BP มาให้ดู 
• ต้องจบด้วย "บวก" เสมอ คือ ต้องจบด้วยคำชมเสมอ และจะต้องชื่นชมอย่างจริงใจ ชื่นชมในเรื่องที่ควรชื่นชมเท่านั้น 
• จบด้วยความชัดเจนเสมอว่า "ต่อไปจะทำอะไร อย่างไร เมื่อไหร่" 

 (ขอเสนอไว้เท่านี้ครับ) ปราชญ์ผู้รู้ ผู้ปฏิบัติ โปรดวิพากษ์ แก้ไข เพิ่มเติมครับ.... เชิญ